Akıl ve Müslümanların Aklı Kullanma Problemi

İslam dünyasının 11 asırdır devam eden müzmin problemi akıl ile arasının açılmasıdır. On bir asırdan beri Müslümanlar, beynin düşünme düğmesini çalıştırmamışlar, sadece hafıza kısmını çalıştırmakla yetinmişlerdir. Buna karşılık, Batılılar aydınlanma çağından itibaren, dünya işlerinde bile düşünmeyi ve bilgi üretmeyi ağır bir suç sayan kiliseye karşı çıkarak, özellikle 1789 Fransız ihtilalinden sonra kilisenin hakimiyetini ayaklar altına almışlar, aklı ön plana çıkarmışlar, bilgide ve düşüncede büyük mesafe almışlardır. Laiklik sistemi de bundan sonra ortaya konmuştur. Çünkü Hıristiyanlık dini Batılıların dünya işlerine müdahalede bulunuyor, toplumun gelişmesine engel teşkil ediyordu. İfade etmek gerekir ki: laikliği kabul etmekle onlar kendileri açısından son derece isabetli davranmışlar, aklın önündeki en büyük engeli kaldırmışlardır. Günümüz İslam dünyasında ise durum tam tersine dönmek üzeredir. Tarihte Batılıların akıl ile araları açıktı, buna karşılık Müslümanlar aklı geniş çapta kullanıyorlardı. İslam’da düşünmeyi, akletmeyi ve bilgi üretmeyi yasaklayıcı mahiyette herhangi bir metin mevcut değildir. Aksine düşünmeyi ve bilgi üretmeyi teşvik edici metinler vardır. 250 civarındaki ayet düşünmekten bahseder, hatta düşünmeyi teşvik eder. Buna göre, düşünmenin bir kulluk ifadesi olduğunu da söyleyebiliriz. Düşünmek akletmekle olur. Aklı reddetmek ise hayatı reddetmektir. Çünkü hayat akıl ile kaimdir, olayların açıklaması sadece akılla yapılmaktadır. Bir şeyin boyunu, rengini, şeklini, uzunluğunu, kısalığını akıl ile anlamaktayız. Konuşmak akla dayalı bir nimettir.
İslam’ın ilk dört asrına kadar Müslümanlar kafalarını kullanmışlar, düşünmüşler, akletmişlerdir; dolayısıyla hem dünya işleri hem de din işlerini düzgün bir şekilde yürütmüşlerdir. Başka bir ifade ile, onlar olaylarla beyin arasında direkt bağlantı kurmuşlar, beyinlerini azami kapasitede ile çalıştırmışlar, bunun sonucunu da almışlardır. Ne yazık ki, on bir asırdan beri Müslümanlar, çeşitli siyasî ve sosyal sebeplerle beyinlerini bir kenara koymuşlar, ortaya çıkan olaylarla beyinleri arasında bağ kurmamışlar, sadece hafızayı çalıştırmışlar, beyni tatile almışlardır. Bunun çarpıcı örneklerinden biri: Kur’an’da 11 âyettekarz-i hasenden ısrarla bahsedilmesine karşılık, bugüne kadar faizsiz ve karşılıksız borç para verme konusunda bir düşünce geliştirilmemiş, bu ayetlerin sistemleştirilmesi noktasında da herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Çünkü ilk fakihlerin yaşadıkları dönemde buna ihtiyaç hissedilmemişti. Yani, ilk müçtehit alimlerin yapmadıkları yahut yapamadıklarına dokunulmamıştır. Çünkü taklit etmek dinde sanki esas unsur gibi alınmıştır.
Âtıl bir beyinle ne dünya işleri yürür ne de din işleri… Taklitçi Müslümanlar düşünme yerine hafızayı çok kuvvetli bir şekilde çalıştırmışlardır. Öyle ki Kur’an dışındaki hadis ve fıkıh metinleri bile ezberleniyor, fakat ezberlenenlere müdahale edilmiyordu. İnsanların Hafızalarındaki bilgi yükü başkalarının düşündüğü ya da ürettiği şeylerdi. Asırlarca bu ezberler tekrarlanıyordu; sadece hafıza çalıştırılıyor, beyinler ise küflenmiş vaziyette duruyordu. İnsanların biriken sorunlarını çözme mevkiinde olan alimler kendi kafaları ile düşünemiyorlar, belki başkalarının kafası ile düşünüyorlardı, yani düşünmüyorlardı. Sanki bu asırda değil de İslam’ın ilk dönemlerindeki bir toplumda yaşıyor gibi hüküm ve fetvalar veriyorlardı. Bu şekilde hareket etmekle sorunları çözdüklerini sanıyorlardı. Aslında sorunları büyütüyorlardı, fakat farkına bile varamıyorlardı. İşte bu hafızayı çalıştırmaya biz taklit de diyebiliriz. Taklit; düşünmemek, sorgulamadan başkasının dediklerini mutlak hakikat kabul etmek, fotokopi etmek, kul düşüncesine iman etmek demektir. Taklitte düşüncenin yeri yoktur. Taklit düşünmenin düşmanıdır. Bu sebeple taklit İslam’da kötülenmiştir. Taklitçinin dünyası da ahireti de duraklar.
Yüce Allah her insana harika bir ilahî bilgisayar vermiştir: beyin. Bu beyin, sadece hafıza kısmını kullanması için değil, düşünce düğmesini de çalıştırsın diye verilmiştir. Beynini kullanmamaktan dolayı her insan, özellikle her Müslüman Allah katında sorumludur. Beynini kullananlar düşünce üretirler, bilgi üretirler, değer üretirler, gelir üretirler, dolayısıyla zenginliğe erişirler. Dünya işlerinde beynini kullanmayanlar geri kalarak zillete ve ezilmeye mahkûm olurlar. Allah Tealâ işte bu zilletten kurtulması, ezilmeden şahsiyetli bir hayat sürdürmesi için insanın düşünmesini istemiştir, bunun için de yüzlerce âyette düşünmesini sağlayacak uyarılar getirmiştir.
Müslümanların düşünmesi farzdır. Bu farzı ihmal etmek ise büyük bir günahtır. Bugün İslam dünyasının çektiği ıstırap bunun eseridir. Düşünmek aynı zamanda bir kulluk eylemidir; yaratılış hikmetini idrak etmektir, hayatı anlamaktır. Bunun gibi, bilgi sahibi olmak da farzdır, onu ihmal etmek ise sosyal bir günahtır. Bu günahtan kurtulmanın tek yolu düşünmek, hafıza ile birlikte beyni kuvvetle çalıştırmaktır. Örfte biz buna aklı kullanmak diyoruz. Müslüman’ın kendi aklını kullanması, özgür olduğunun göstergesidir; aynı zamanda özgürlüğünün teminatıdır. Tarihte köle haline getirilip özgürlüğünü kaybedenler, aklını kullanmayanlar ve başkasının aklına teslim olanlardır. Özgürlüğün yolu; kendi beynini kullanmaktan, kullanmasını bilmekten, bilmiyorsa onu öğrenmekten geçer.

Yunus Vehbi YAVUZ