Müderris Ebubekir Efendi Güney Afrika’da

Ebubekir Efendi, Ümit Burnu’na ulaştığı zaman Cape Town limanɪnda Güney Afrika’daki Osmanlɪ Fahri Konsolosu Petrus Emanuel De Roubaix tarafından karşılanmıştı.^[i] Gemi Cape Town limanına yanaştığında onu hayretler içerisinde bırakan Masa Dağı’nı gördüğünde Kuran’daki Kaf Dağı’nı kastederek dağa “Cebel Kaf” dediği bilinir. Hakikaten sonradan kaleme aldığı ilmihali Beyanu’d-Din adlı tefsir eserinin girişinde Masa Dağı’ndan ne kadar etkilendiğini yazmıştır. Vardığı gün onlarɪ şehirde bir hamama götürdüklerini ve Abdulvahab adlı bir imamın kendisine Arapça tercümanlık yaptığını söylemişti. Münif Paşa’ya Cape Town’dan gönderdiği ilk mektubunda Ümit Burnu’ndaki gözlemlerini ve genel durumu şu şekilde izah etmiştir:

Dünkü gün vali ile görüşerek Londra sefareti vasıtasıyla İngiltere Hariciye Nezaretinden almış olduğum tavsiyenameyi teslim eyledim. O da beni güzel bir şekilde karşılayarak memuriyetimin gerçekleşmesi sebebiyle memnuniyetini belirtti ve Müslümanlar arasında süregelen dini görüş ayrılığının çatışmalara ve türlü husumetlere sebep olduğunu bunun Cape Koloni Hükümeti’ni de olumsuz yönde etkilediğini dile getirerek memuriyetimin semeresi olarak bu meselenin bir an önce halledilmesini talep etti.^[ii]

Bu mektup üzerine dâhiliye kâtibi Mustafa Saib Efendi, Ebubekir Efendi’ye cevaben şu şekilde hitap etti;

16 0cak 1863 tarihli raporunuzdan anlaşıldığına göre Ümit Burnu’nda olan memuriyeti zahidelerinin bir fayda sağlayamayacağı fikrine kanaat getirdiğiniz anlaşılmaktadır. Halbuki size daha önce söylendiği üzere böyle işlerde çok faide az zamanda olmayıp biraz üzerinden zaman geçmesi gerektiğinden Allah’ın yardımıyla bu mühim memuriyetinizin din ve milletimiz hakkında ileride mutlak faydalı olacağı şüphesizdir. Devletlû Ali ve Fuat Paşa hazretlerinin de bilhassa selam eylediklerini beyan eylerim.^[iii]

Başlangıçta Müslüman halkın genel eğitim durumundan ümitsizliğe kapılan Ebubekir Efendi, olumsuz düşüncelerine rağmen Osmanlı devlet ricalinin de desteğiyle Ümit Burnu’ndaki faaliyetlerine öncelikle bir okul açarak başlamıştı. Cape Town Milli Arşivleri’nde bulunan bazı belgelerde Wale ve Bree sokaklarının kesiştiği köşede yer alan bu İslâm okulunun “Muslim Theological School” şeklinde kaydedilmiş olması Ebubekir Efendi’nin bu mektepteki faaliyetlerinin varlığı hakkında ipuçları verir.^[iv]

Ebubekir Efendi’nin Ümit Burnu’ndaki Hayatı ve Ölümü

Ebubekir Efendi’nin Erzurum’daki eşi Zehra Hanım’dan Mustafa adında bir oğlu olduğu ve her ikisinin de onun ölümünden sonra hayatta oldukları, Ebubekir Efendi’nin Ümit Burnu’nda vefatından sonra yaptıkları miras talebi başvurusundan anlaşılmaktadır. Fakat Erzurum’dan ayrılıp Ümit Burnu’na gittiğinde Zehra Hanım’dan hukuken ayrı olup olmadığı hakkında bir malumata vakıf değiliz.^[v]

Ebubekir Efendi, 17 yıl yaşadığı Güney Afrika’da iki kez evlendi. İlk evliliğini Rukiye Maker adında Felemenk asıllı bir kadınla yaptı ve bu eşinden iki oğlu oldu fakat sadece bir çocuğu yaşadı. Hayatta kalan oğlu Ahmet Ataullah Bey Cape Town’da büyüdü ve daha sonra Osmanlı Devleti’nin ilk başkonsolosu olarak Singapur’da vefat etti.^[vi]

Ebubekir Efendi, kültürel farklılıktan ötürü anlaşamayıp ayrıldığı Güney Afrika’daki ilk eşi Rukiye Hanım’dan sonra Tahora Saban adında İngiliz asıllı bir kadınla yeni bir evlilik yaptı.^[vii] Tahora Saban, Tata Saban ile Elizabeth Cook’un altı çocuğundan biriydi. Elizabeth Cook ise meşhur İngiliz kâşif Kaptan James Cook’un yeğeni olan Jeremiah Cook’un kızı olduğunu da burada ifade etmek gerekir. Ebubekir Efendi’nin Tahora Hanım’dan beş çocuğu olmuştu. Sırasıyla Fehime, Hişam Nimetullah, Muhammed Alauddin, Ömer Celaleddin ve Hüseyin Fevzi. Bunlardan özellikle daha sonra müderrisliğe kadar yükselen Hişam Nimetullah Efendi babasının izinde eğitim faaliyetlerine devam etmiş ve Güney Afrika Müslüman toplumunda hizmetleriyle derin izler bırakmıştır.^[viii]

Ebubekir Efendi Ümit Burnu’nda erkek mektebiyle birlikte kız öğrenciler için başka bir okul açmış ve Tahora Hanım’ı müdire olarak bu okulda görevlendirmiştir. Öte yandan daha iyi eğitim verebilmek için öğrencilerinin ana dili Afrikaansca’yı öğrenip o dilde kitaplar kaleme almıştır. Beyanu’d-Din adlı ilmihali Afrikaans dilinde yazılmış olan ilk eserlerden birisi olarak tarihe geçmişti.^[ix] 29 Haziran 1880 yılında Cape Town’daki evinde vefat eden Ebubekir Efendi Tana Baru Mezarlığı’na defnedildi.

[i] Ömer Lütfü Efendi, Ümit Burnu Seyahatnamesi, çev. Hüseyin Yorulmaz (İstanbul: Ses Yayɪnlarɪ, 1994), 43.

[ii] Mecmua-ı Fünun 1/9 (Ramazan 1279).

[iii] CDA, HR. SFR. 3. 79/13. 1863.

[iv] Ebubekir Efendi’nin Ümit Burnu’ndaki faaliyetleri ile ilgili elimizdeki en kıymetli eser yeğeni Ömer Lütfü tarafından kaleme alınan Ümit Burnu Seyahatnamesi adlı çalɪşmadɪr. Ömer Lütfü amcasıyla birlikte başladığı bu eğitim mücadelesini teferruatlı bir şekilde izah etmektedir. Bk. Efendi, Ümit Burnu Seyahatnamesi, 71.

[v] CDA, HR. ID. 2087\76 Miladi 1895.

[vi] Halim Gençoğlu, “The First Muslim Politician of South Africa: Ahmet Ataullah Bey, 1865-1903”, New Contree: A Journal of Historical and Human Sciences for Southern Africa 69 (2014), 93-119.

[vii] Buna rağmen 1869 tarihli bir Cape Town mahkeme kaydında Rukiye Hanım’ın eşinden daha fazla nafaka istediği kaydedilmişti. Buradaki kayıtta Rukiye Hanɪm’a kocasından kalan okulda Arapça ve Kuran dersi verdiği anlaşɪlmaktadɪr. Sadece bu bilgi bile esasında Ebubekir Efendi’nin eşini dahi bir öğrenci gibi eğitip hoca olarak kɪz mektebini onun idaresine vermesi, Ebubekir Efendi’nin ileri görüşlü bir İslam alimi olduğuna delalet eder.

[viii] Halim Gençoğlu, Effendi of Erzurum at the Cape: Erzurum’un Effendi’si Ümit Burnu’nda (Erzurum: Erzurum Büyükşehir Belediyesi Kültür Yay, 2018), 26.

[ix] Mia Brandel-Syrier (ed.), The Religious duties of Islam as taught and explained by Abu Bakr Effendi/A translation from the original Arabic and Afrikaans (Leiden: Brill. 1960), XLVIII. 4.