Türk Dili ve Edebiyatının İlkleri (2)

İlm-i edeb, şiir ve inşâ terimlerinin yerine Tanzimat Dönemi’nde edebiyat kelimesini ilk defa kullanan İbrahim Şinasi’nin 1863 yılında basılan Durûb-ı Emsâl-i Osmaniyye adlı eseri ilk atasözü ve deyimler sözlüğüdür.

İlk makale örneği, ilk Türk gazeteci İbrahim Şinasi’nin 1860 yılında çıkan Tercümân-ı Ahvâl gazetesinin ilk sayısında yayımlanan Tercümân-ı Ahvâl Mukaddimesi’dir. Çocuk edebiyatıyla ilgili ilk eser de İbrahim Şinasi’nin La Fonatine’den çevirip yayımladığı Kurtla Kuzu Masalı’dır.

Daha önce Türkçe kaleme alınan, yazarı ve tarihi kesin bilinmeyen Vakayi-i Acibe ve Havadis-i Garibe-i Keşfger Ahmed (Pabuççu Ahmet’in Garip Maceraları) adlı bir komedi oyunundan bahsedilse de İbrahim Şinasi’nin yazdığı Şair Evlenmesi (1860) ilk basılı tiyatro eseri kabul edilir. İlk noktalama işaretleri de Şair Evlenmesi’nde kullanılmıştır. Namık Kemal’in yazdığı Vatan Yahut Silistre (1872) sahnelenen ilk tiyatro eseridir. Ahmet Vefik Paşa’nın Moliere’den yaptığı Zor Nikâh (1869) ilk uyarlama (adaptasyon), kendisi ise ilk uyarlama tiyatro yazarıdır. Abdülhak Hamit Tarhan’ın konusunu Pierre Corneille’in Le Cid adlı eserinden aldığı Nesteren (1878) hece ölçüsüyle, Eşber (1880) ise aruz ölçüsüyle yazılan ilk manzum tiyatrolardır. Epik tiyatronun kurucusu Haldun Taner’in yazdığı Keşanlı Ali Destanı (1964), ilk epik tiyatro örneğidir. İlk kadın tiyatro oyuncusu Afife Jale’dir. İlk oratoryo, Ahmet Adnan Saygun tarafından 1946 yılında hazırlanan Yunus Emre Oratoryosu’dur.

İlk çevri roman Yusuf Kamil Paşa’nın Fransız yazar Fenelon’dan yaptığı Terceme-i Telemak (1862), ilk yerli roman Şemseddin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat (1872); Namık Kemal’in İntibah (1876) romanı ilk edebi roman, Cezmi (1880) ise ilk tarihi romandır. İlk polisiye roman Ahmet Mithat Efendi’nin Esrar-ı Cinayet (1883) adlı romanıdır. İlk realist roman Recaizâde Mahmut Ekrem’in Araba Sevdası’dır (1898). Nabizâde Nazım’ın Karabibik (1890) adlı eseri ilk natüralist roman ve ilk köy romanı, Zehra (1894) ise ilk psikolojik roman denemesidir. İlk psikolojik roman Mehmet Rauf’un Eylül’ü (1901), Batı tekniğine uygun ilk realist roman ise Halit Ziya Uşaklıgil’in Mai ve Siyah (1897) romanıdır. İlk çocuk romanı Mahmut Yesari’nin Bağrı Yanık Ömer (1930) adlı eseridir. İlk kadın romancı Ahmet Cevdet Paşa’nın kızı Fatma Aliye Hanım’dır. Kurtuluş Savaşı’nın doğrudan işlendiği ilk roman, Halide Edip Adıvar’ın Ateşten Gömlek adlı eseridir.

İlk resimli roman çevrisi Alexandre Raymond adlı Fransız yazar ve illüstratörün Çocuk Sesi dergisinde 1935’te yayımlanan Baytekin Meçhul Dünyalarda adlı çalışmasıdır.

İlk şiir çevrisi, İbrahim Şinasi tarafından Fransızcadan yapılan Müntehabat-ı Eş’ar’dır (1870). Abdülhak Hamit Tarhan’ın Sahra’sı ilk pastoral şiir, Validem’i ilk kafiyesiz (uyaksız) şiirdir. İlk mensur şiirler Halit Ziya tarafından Mensur Şiirler (1886), ilk çocuk şiirleri Tevfik Fikret tarafından Şermin (1914) adıyla kitap hâlinde yayınlanmıştır. İlk köy şiirleri Muallim Naci’nin yazdığı Köylü Kızların Şarkısı’dır.Ziya Paşa’nın hazırladığı Harabat ilk şiir antolojisidir.

Giritli Ali Aziz Efendi tarafından 1796-97’de yazılarak 1852’de basılan Muheyyelât, modern Türk hikâyesinin başlangıcı sayılır. Ahmet Mithat Efendi’nin Kıssadan Hisse ve Letâif-i Rivâyat serisi (1875-1890) ilk hikâye kitabı, Samipaşazâde Sezai’nin Küçük Şeyler’i modern anlamda ilk kısa hikâye, Halit Ziya Uşaklıgil’in Bir Muhtıranın Son Yaprakları ile Bir İzdivacın Tarih-i Muaşakası (1888) adlı çalışmaları Avrupaî tarzda ilk hikâyelerdir. Refik Halit Karay ise hikâyelerinde Anadolu’ya gerçek anlamda yer veren ilk yazardır. İlk resimli hikâye Salih Erimez tarafından çizilmiş ve 1935 yılında Akşam gazetesinde yayımlanmıştır. Konuşma diliyle yazılan ilk hikâyeler Ömer Seyfettin’e aittir.

1829 yılında Muzika-i Hümâyun Bandosu şefi İtalyan Guiseppe Donizetti tarafından bestelenen Mahmudiye Marşı bilinen ilk marştır. İlk millî marş ise Mehmet Âkif Ersoy tarafından yazılan (1921) İstiklal Marşı’dır.

Ahmet Rasim ilk fıkra yazarı, Namık Kemal’in yazdığı Tahrib-i Harabat ve Takip başlıklı yazıları Batılı anlamda ilk eleştiridir. Objektif eleştirinin nasıl olacağı ilk defa Recaizade Mahmut Ekrem tarafından açıklanmıştır.

…

(Devam Edecek)

Kaynaklar: 1) Resimli Türk Edebiyatı, N. Sami Banarlı 2) Türk Edebiyatı, Ahmet Kabaklı 3) Yazarlar Sözlüğü, İhsan Işık 4) Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, Behçet Necatigil 5) Türk Edebiyatından Seçme Parçalar, Cevdet Kudret 6) Tarihimizde İlkler, B. Atan… vd.