24. Gün: MÜLKÜN TEMELİ ADALET
Abdullah b. Amr b. el-Âs’tan nakledildiğine göre, Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: “Yönettikleri insanlara, ailelerine ve sorumlu oldukları kişilere karşı adaletli davrananlar, Allah katında, Rahman’ın yanında nurdan minberler üzerinde ağırlanacaklardır.” (Nesâî, Âdâbü’l-kudât, 1)
Adalet sözlük anlamı; haklılık, dürüstlük, doğruluk, eşitlik, eşit bir şekilde ayırmak, dağıtmak, eşit bir şekilde mükâfatlandırmak anlamlarına gelir. Her şeyi layık olduğu yere yerleştirmek, hakkı yerine koymaktır ki, azgınlığın, başka bir ifade ile haksızlık ve zulmün zıddıdır. Adalet, genel olarak, “bireysel ve toplumsal hayatta dirlik ve düzeni, hakkaniyet ve eşitlik ilkelerine uygun yaşamayı sağlayan ahlâkî erdem” olarak tanımlanabilir. Adalet, bireysel ve sosyal anlamda insanlar arasında dirlik ve düzenin sağlanması için eşitlik ve hakkaniyet esaslarına uygun hareket etmeyi gerektirir. Hakkaniyetin temin edilmesi, bütün hukuk düzenlemelerinin, kanun ve nizamların ortaya çıkmasının temel ve nihai sebebidir. Çünkü insanlar arasında malların, hakların, görevlerin, dengeli ve ölçülü bir şekilde bölüşülmesi; insan şeref, onur ve haysiyetinin korunması, adaletin uygulanması ile gerçekleşir.
Adalet kayıtsız şartsız eşitlik olarak anlaşılmamalıdır. Adalet, her hak sahibine hakkının verilmesidir. Mutlak eşitlik prensibi ile hareket etmek her zaman adaleti sağlamayabilir. Çünkü insanlar fiziksel ve zihinsel özellikleri kültürel birikimleri ve yetenekleri bakımından farklı durumlarda olduklarından katı eşitlikçi tutum adaleti sağlamak yerine, adaletin zıttı olan zulmü doğurabilir. Adaletin eşit uygulanması, hukuk önünde eşitlik ve her bireyin eşit haklara ve imkânlara sahip olması ile ilgilidir. Peygamber Efendimizin vefatına yakın bir zamanda verdiği şu mesaj çok mânidardır: “Ey insanlar! Şunu iyi biliniz ki Rabbiniz birdir, babanız da birdir. Arap’ın Arap olmayana, Arap olmayanın Arap’a, beyaz tenlinin siyaha, siyah tenlinin de beyaza bir üstünlüğü yoktur.” (İbn Hanbel, V, 411) İslâm inancında bütün insanlar tarağın dişleri gibi eşit kabul edilir. (Kudâî, Müsnedü’ş-şihâb, 1/145) Bütün insanlar etnik köken, ırk, aile, kabile, sosyal sınıf, renk, din ve dil gibi özelliklerine bakılmaksızın hukuk önünde eşittir. İslâm, insanlar arasında adaletin tesis edilmesini hedeflerken, insanlar arasında ihsan, fedakârlık ve başkasını kendine tercih gibi insani faziletlerin yaygınlaştırılmasını öğütlemektedir. (Âl-i İmrân, 3/92; Nahl, 16/90; Haşr, 59/9)
Adalet, temel insan hakları ve değerleri açısından insanlar arasında hiçbir ayırım yapılmaksızın her hakkın sahibine verilmesini temin etmeyi amaçlamaktadır. Peygamber Efendimizin farklı vesilelerle dile getirdiği “Her hak sahibine hakkını ver.” (Buhârî, Savm, 51; Tirmizî, Vesâyâ, 5) öğüdü, bu konuyu açıklığa kavuşturacak temel bir ilkedir. Buna göre ana ölçülere bağlı kalmak suretiyle her kişiye hak ettiğinin verilmesi, adaletin en güzel şekilde temin edilmesini sağlayacaktır. Kişiye hak ettiği değer ölçüsünde mükâfat veya ceza verilmesi insanî erdemlerin gelişmesi ve yerleşmesi açısından son derece önemlidir. Nitekim Hz. Peygamber’den sonra iş başına geçen ilk iki halifenin Müslümanlara yıllık olarak dağıttıkları meblağı belirlemedeki farklı bakışı bunun tipik bir örneğidir. Bu konuda Hz. Ebû Bekir Peygamber Efendimizin eşit dağıtım ilkesini esas alarak herkese eşit hisse vermiştir. Ancak adaletiyle ün salmış olan Hz. Ömer kendi döneminde hizmet-liyakat prensiplerinden hareketle herkese farklı oranda hisse dağıtmayı tercih etmiştir. (Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VI, 574, 575)
Bir toplantıda Rasulullah (s.a) etrafındaki sahâbîlere bir şeyler anlatırken, bir bedevi geldi ve “Kıyâmet ne zaman kopacak?” diye sordu. Rasulullah (s.a) sözünü kesmeyip konuşmasına devam etti (o kadar ki) oradakilerden kimisi (kendi içinden) bedeviyi işitti ama sorusundan hoşlanmadı; kimisi de galiba işitmedi diye yorumladı. Derken Rasûlullah (s.a) sözünü bitirince “O, kıyameti soran nerede?” buyurdu. Bedevi: “benim, buradayım ya Rasûlullah” dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber “Emânet zâyi edildi mi kıyâmeti bekle!” buyurdu. Bedevî; Emânet nasıl zâyi olur? dedi. Rasûlulah da; “iş ehli olmayana verilince kıyâmeti bekle” dedi. (Buhârî, “İlim”, 2)
Adalet sadece mahkemede görülen bir husus değildir. Hayatın her alanında adalet söz konusudur. Devlet yetkilisi halkına, âmir memuruna, baba çocuklarına, öğretmen öğrencisine, satıcı müşterisine, işçi işverenine, ev sahibi kiracısına, kısacası herkes muhatabına karşı âdil olmalıdır. Zira bunlardan her biri toplumun bir kesimine karşı “adaleti gözetmesi gereken” kişi konumundayken, bir başkası karşısında “adalet arayan” durumundadır.
Adaletin hak ve eşitlik esasları üzerinde bina edilmesi toplumun ve bireylerin tümünü memnun edecektir. Adalet ile karar verildiğini bilen insanlar, işlerinin görülmesi için aracılara başvurmayarak gönül huzuru ile işlerine devam edeceklerdir.
Sünnet:
Çocuklar arasında ayrım yapmamak sünnettir. Numan b. Beşir (r.a) Hz. Peygamber’in (s.a) şöyle buyurduğunu nakletmiştir: Babam, “malının bir kısmını bana tasadduk etti (bağışladı). Ancak annem Amra binti Ravaha, “Rasulullah’ı (s.a) şahit tutmadıkça buna razı olmam dedi”. Babam bana yapılan bağışı şahit tutmak için Nebi (s.a)’e gitti. Allah’ın Rasulü, “bunu bütün çocuklarına yaptın mı?” diye sordu. Babam “hayır” deyince, Rasûlullah (s.a) “Allah’tan korkun! Çocuklarınız hakkında adil olun” buyurdu. Bunun üzerine babam döndü ve o sadakayı geri aldı.(Müslim, “Hibat”, 1623.
