Peyk Kelimesinin Anlamını Nasıl Öğrendim?

Yıl 1975, aylardan Nisan.

Öğretmenimiz, köyümüzdeki ilkokuldan mezun olacak sekiz öğrenciden -ben dâhil- altısını diploma fotoğrafı çektirmek için trenle ilçeye götürüyordu. İki arkadaş daha önce çektirmiş. Bindiğimiz tren, bildiğimiz kara tren. O gün gecikmeden geldi.

Üzerimizde siyah önlük, beyaz yaka. Ayağımızda lastik ayakkabılar. Pantolonlar yıpranmış ya da dizleri yamalı.

Önde öğretmenimiz, arkada biz. Kara bıyıklı, kara kaşlı bir adamın pencere kenarında tek başına oturduğu kompartımana doluştuk. Kaşları da bıyığı da kalın adamın saçlarına tek tük ak düşmüş. Muhtemelen yaşı kırkı aşıp elliye yaklaşmış.

Öğretmenimiz, selam verdi. Yaşça kendinden daha büyük olan bu kara yağız adamın karşısına geçip oturdu, yani pencere kenarına. Biz de üçer üçer onların yanı başına yan yana istiflendik. Ellerimiz dizlerimizin üzerinde.

Kısa tanışma faslının ardından koyu bir sohbet başladı. Biz, kulak misafiriyiz. En çok da ben.

Memleket olarak Doğu Anadolu’nun güneyindeki şehirlerimizden birinin adını söyleyen bu vatandaş, askerlikten sonra (yokluk, yoksulluk, bir de gönül meselesi yüzünden, yani talip olduğu kızın verilmeyişinin kırgınlığıyla) çalışıp para kazanmak için türlü hayallerle Suriye’ye gitmiş. Kısa bir süre orada çalışmış. Memnun kalmayınca Lübnan’a geçmiş. Lübnan’da epey zaman muhtelif işlerde çalıştıktan sonra Lübnan ordusuna intisap etmiş, yüzbaşı rütbesine kadar yükselmiş.

“Baktım işin sonu yok. Malum, Lübnan’da iç karışıklık bitmiyor. On yıl önce istifa edip askerliğimi yaptığım İzmir’e gittim. Bir asker arkadaşım vasıtasıyla işe girdim, evlendim, çoluk çocuk sahibi oldum. Uzun yıllardan sonra ilk defa memlekete gitmek üzere yola çıktım.” diyerek sözlerini tamamladı adam.

Öğretmenimiz, o günlerde radyo haberlerinde sıkça geçen Barzani – Talabani çatışmalarıyla ilgili sorular sorduğunda, bir grubu olumsuz niteliklerle vasıflandırıp “onlar yaramaz adamlardır” diyordu ama bunu hangi grup için söylediğini hatırlamıyorum. 

Laf lafı açtı. Konuşmaların bir yerinde öğretmenimiz, bu vatandaşa “O bölgede bir Kürt devleti kurulmasını ister misin?” diye sordu. Adamın cevabı “İstemem.” oldu. Öğretmenim, bu defa “Yahu sen Kürt değil misin?” dedi. Cevap yine kısaydı, “Kürdüm.” “Peki, niçin orada bir Kürt devleti istemiyorsun?”

Görmüş geçirmiş, feleğin çemberinden geçmiş, bu güngörmüş adam, kendinden emin bir şekilde “İstemem.” ifadesini yineledi ve istememe gerekçesini kendi şivesiyle harfleri, kelimeleri çatlata çatlata açıkladı: “Vallah hoca, orada kurulacak devlet Kürt devleti olmaaz (aynen böyle uzatarak). Olsa olsa Amerika’nın peyki olur…”

Son cümlede geçen ve ilk defa duyduğum “peyk” kelimesini aklımda tuttum. Akşam evimize döndüğümde küçük el sözlüğümü açıp baktım. Kelimenin karşısında “uydu” yazıyordu.  Böylece peykin uydu, uydunun peyk olduğunu öğrenmiş oldum.

Merak edip TDK Güncel Türkçe Sözlüğe bakarsanız “peyk” kelimesinin Farsçadan dilimize geçtiğini ve “1. [isim] Haber ve mektup taşıyan kimse. 2. [isim, gök bilimi] uydu. 3. [sıfat, mecaz] Bir başkasına bağımlılığı olan.” anlamlarına geldiğini görebilirsiniz.

Yine “peyk” kelimesinin eş anlamlısı ve Türkçe karşılığı olan “uydu” kelimesi de “1. [isim, gök bilimi] Bir gezegenin çekiminde bulunarak onun çevresinde dolanan daha küçük gezegen; peyk. 2. [isim] Türlü amaçlarla yerden fırlatılan ve genellikle kapalı bir yörünge çizerek yer çevresinde dolanan araç. 3. [sıfat, mecaz] İşlerini ve davranışlarını daha güçlü birinin isteğine uyduran (devlet, kurum, kimse).” anlamlarına geliyor.

Bu güngörmüş vatandaşımızın elli yıl önce kullandığı “peyk” kelimesiyle anlatmak istediğini anlamak için herhangi bir uzmanlığa gerek olmayıp biraz feraset sahibi olmak yeterlidir.

Velhasılıkelam; etnik köken, milliyet, din, dil, tarih ve kültür bakımından pek çok demografik farklılığa sahip olan Amerika Birleşik Devletleri, vatandaşlarını “Büyük Amerika” paydasında buluşturmuş; oluşturduğu uydularla hükmetmeyi ve sömürmeyi bir alametifarika hâline getirmiştir. Bu durum, aynı etnik kökene sahip olan, aynı etnik kökene sahip olmasa da aynı inanç, tarih, kültür ve coğrafyaya mensup toplumlar -özellikle- Müslüman ülkeler ve toplumlar tarafından çok iyi etüt edilmelidir.

Ne diyordu İstiklal Marşı şairimiz, merhum Mehmet Akif meşhur dörtlüğünde?

“Sen! Ben! Desin efrâd, aradan vahdeti kaldır;

Milletler için işte kıyâmet o zamandır.

Mâzîlere in, mahşer-i edvârı bütün gez:

Kânûn-ı İlâhî, göreceksin ki, değişmez.”

(Safahat VII. Kitap / Gölgeler)