9.Gün: HAYÂ
Bir hadis: Ebû Mes’ûd’un naklettiğine göre, Hz. Peygamber (s.a) şöyle buyurmuştur: “İnsanlık, ilk günden beri bütün peygamberlerin üzerinde ittifak ettikleri bir söz bilir; şayet utanmıyorsan, dilediğini yap!” (Buhârî, Edeb, 78)
Sözlükte, utanma, çekinme, vazgeçme gibi anlamlara gelen hayâ Türkçede daha çok “ar” kelimesiyle ifade edilmiştir. Terim olarak “nefsin çirkin davranışlarından rahatsız olup onları terk etmesi”, şeklinde tarif edilmiştir. Kur’an-ı Kerim’de hayâ kelimesi, Hz. Şuayb’in kızının Hz. Musa ile konuşmasında “utanma”, Allah’ın gerçekleri ortaya koymasında ve küçük şeyleri dahi misal vermesinde “çekinme, vazgeçme” anlamlarında kullanılmıştır. Hayâ duygusu, genellikle yüzün kızarması, kişinin başını öne eğmesi, gözlerini kaçırması, şaşkın davranışlar sergilemesi gibi şekillerde dışa yansır. Nitekim sahâbeden Ebû Saîd el-Hudrî onun bu özelliğini şöyle dile getirmiştir: “Peygamber (sav), köşesine çekilmiş genç bir kızdan daha hayâlı idi. Hoşlanmadığı bir şey gördüğünde biz onu yüzünden anlardık.”(B6102 Buhârî, Edeb, 72; M6032 Müslim, Fedâil, 67)
Peygamberlerin temel vasıflarından biri olan hayâ erdemi, onların gönderildikleri toplumlara ısrarla öğütledikleri bir sünnet olagelmiştir.Nitekim Hz. Peygamber’in zikrettiğimiz bu hadisi kişi için utanç sebebi olmayan davranışların yapılmasında sakınca bulunmadığını ifade eder ama aynı zamanda hayâsı olmadığı takdirde insanın kötüyü ayıracak bir ölçütü kalmayacağını, dolayısıyla dilediği gibi davranabileceğini bildiren bir uyarıdır.
İslâm dini, insanın doğasında var olan hayâ duygusunu, Allah Teâlâ’nın belirlediği ilkeler doğrultusunda şekillendirerek şahsıyla bütünleşen bir karakter özelliği hâline getirmesini ister. Böylece doğruyla yanlışı ayırt ederek Rabbinin kötü ve çirkin görüp yasakladığı söz ve fiilleri yapmaktan hayâ eden kulun, haramları terk edip helâllere sarılması, dolayısıyla dinin gereklerini yerine getirmesi daha kolay olacaktır. İşte bu nedenle Allah Resûlü,“İman yetmiş küsur parçadır. Hayâ da imandan bir parçadır.”buyurmuş, (Müslim, Îmân, 57; B9 Buhârî, Îmân, 3) hayâ ile imanın birbirine bağlı olduğunu, biri olmazsa diğerinin de olamayacağını ifade etmiştir. (Hâkim, Müstedrek, I, 30 (1/23); İbn Ebî Şeybe, Musannef, Edeb, 3) Bir defasında fazla utangaç olduğu gerekçesiyle din kardeşini azarlayan birini görünce, “Onu (kendi hâline) bırak. Çünkü hayâ, imandandır.” demiştir. (Buhârî, Edeb, 77; Muvatta’, Hüsnü’l-huluk, 2)
“Her dinin (kendine özgü) bir ahlakı vardır; İslâm ahlakı (nın özü) hayâdır.” (İbn Mâce, Zühd, 17; Muvatta’, Hüsnü’l-hulk, 2) buyuran Allah Resûlü, müminlere söz ve fiillerinde hayâ üzere davranmayı emrederek, kötü söz söylemek ve gereğinden fazla konuşmak gibi edebe aykırı hâllerin münafıklara has davranışlar olduğunu bildirmiş, (Tirmizî, Birr ve sıla, 80;) kendisi de davranışları ve tavrıyla inananlar için bir hayâ timsali olmuştur.
Ashâbını hayâlı olmaya teşvik eden Resûlullah,“ Arsızlık nerede ve kimde olursa olsun çirkinleştirir; haya ise nerede ve kimde olursa olsun zarifleştirir.” (Tirmizî, Birr ve sıla, 47; İbn Mâce, Zühd, 17) buyurmuş ve hayâ sahibi kimselerden övgüyle bahsetmiştir. Meselâ ashâbının faziletlerinden bahsettiği bir konuşmasında Hz. Osman’ı “ashâbın en hayâlısı” olarak tanımlamış (Tirmizî, Menâkıb, 32; İbn Mâce, Sünnet, 11) ve Hz. Osman, Asr-ı Saadet’te, bu üstün hayâ duygusuyla şöhret bulmuştur. (Müslim, Fedâilü’s-sahâbe, 26)
Dolayısıyla diğer ahlâkî prensipler gibi hayâya da gereken önem verilmeli, özellikle doğruyu ve yanlışı yetiştiği çevrede öğrenen tertemiz zihinlere, asli bir değer olarak tanıtılmalı ve böylece temel eğitimdeki yerini almalıdır. Müminler için hayânın, ahlâklı ve onurlu bir yaşamın anahtarı olmanın da ötesinde kişinin imanını yansıtan ve onu Rabbi katında değerli kılan bir vasıf olduğu unutulmamalıdır. Zira Allah Resûlü şöyle buyurmuştur: “Hayâ imandan neşet eder, (ehl-i) iman da cennete gider. Çirkin söz ve davranış ise kabalıktan ve kötü ahlaktan neşet eder. Kötü ahlak (sahibi olanlar) da cehenneme gider..” (Tirmizî, Birr ve sıla, 65; İbn Mâce, Zühd, 17)
Bütün bunlardan anlaşıldığı kadarıyla hayânın iki yönü bulunmaktadır. Birincisi kişinin sosyal ilişkilerinde hayâ sahibi olmasıdır. Buna göre toplumun örfünde çirkin addedilen söz ve davranışlardan uzak durmak gerekir. İkincisi ise kişi Allah’a (c.c.) karşı hayâ sahibi olmalıdır. Emirlerini yerine getirerek yasaklarından kaçınarak kendi başınayken dahi Allah’ın kendisi gördüğünün farkına vararak hayâyı karakterinin ayrılmaz bir parçası haline getirmektir. İslam’ın asılda hedeflediği de işte budur.
Bir sünnet: Nikah ve evlenmek sünnettir. Hz. Âişe’den nakledildiğine göre, Resûlullah (s.a) şöyle buyurmuştur: “Nikah benim sünnetimdir. Kim benim sünnetime uygun davranmazsa benden değildir. Evlenin. Çünkü ben (kıyamet günü diğer) ümmetlere karşı sizin çokluğunuzla iftihar edeceğim…” (İbn Mâce, Nikâh, 1)