Bosna Maarifi: Tartışma ve Sonuç

Prof. Dr. Emel Topçu[1]– Yunus Dilber[2]

Dört asırdan fazla bir süre Osmanlı kendi eğitim modelini Bosna Hersekte uyguladı ve  Tanzimattan sonra Avrupa eğitim modelini alarak, Bosna dahil imparatorluğun bütün ülkelerinde uygulamaya çalıştı. 1878 Berlin Antlaşmasında sonra Bosna-Hersek’i işgal eden Avusturya Macaristan İmparatorluğu 1894 yılındaki okul reformuna kadar Osmanlı eğitim modelini devam ettirdi. Bu reform için on altı yıl gibi beklenmesinde, Sırpların ayrılıkçı eğilimleri, Müslümanların ve Hırvatların daha fazla hak iddiası talepleri gibi hususlar imparatorluğu köşeye sıkıştırdı. Bunlarla bağlantılı olarak imparatorluk belli bir süre denge politikası gütmek zorunda kaldı ve bu durum reformların gecikmesine sebebiyet verdi.

Bazı araştırmalar ve istatistiksel veriler ise, öğrenci ve okul sayıları ile alakalı olarak farklı sayılar verebilmektedir. Özellikle Batıların, Osmanlı dönemi ile alakalı istatistiklerde Salnameler’i kullanmadıkları açık bir şekilde görülmektedir. İstatistiklerin mukayesesi ise başka bir araştırmanın konusu olduğu için makalede bu konuda çok detaya girilmemiştir. Osmanlı dönemi kaynakları gösterildiğinde bile bazen farklı öğrenci sayıları ortaya çıkmaktadır. Çünkü her araştırmacı, kendi konusuna ve yaklaşım tarzına uygun olacak şekilde istatistikleri değerlendirmeye almıştır. Bu farklı sayıların ortaya çıkmasının ana sebebi Osmanlıca ve Almanca kaynaklarında okul isimlerinin tercümelerindeki farklılıklar ve Osmanlı Devletinde ziyade Bosna Hersek’te modernleşmeyi Habsburgların getirdiğinin ön plana çıkarılmasından kaynaklı sayıların düşük gösterilmesidir. Bu veriler ve bilgiler ışığında Bosna-Hersek’teki eğitim sistemini Osmanlı ve Avusturya-Macaristan dönemi olacak şekilde mukayese edebilmek için öncelikle söz konusu dönemlerdeki okul sayılarını karşılaştırmak gerekir.

Diğer bir husus ise Osmanlı son dönemi 7 sancaktan oluşan Bosna Hersek Vilayetini ile Avusturya-Macaristan İmparatorluğu işgaliyle 6 sancağı kendine dâhil ederek haritaları eşdeğer olmayan ve farklı yüzölçümleri olan yeni bir ülkenin teşekkül etmesidir.

Bosna-Hersek’in işgalinden sonra Avusturya’da açılan okulların türlerine bakıldığında genellikle ticaret ve meslek okullarının ağırlıkta bulunduğu görülmektedir. Bu durum da esasen kişiden ziyade devlet menfaatine uygun bir yaklaşımın ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Eğitim politikası, müzelerin açılması, matbaa imkânlarını artmasına paralel olarak farklı dillerde çıkarılan gazete ver dergi sayısının artması kültürel hayatı etkileyen hususlardan bazılarıdır. 1884 yılında, Bosna’daki diplomaların imparatorluktaki bütün ülkelerde geçerli olması uyum sürecinin hızlandıran ve yüksek eğitim için Viyana ve Zagreb gibi şehirlere tercihin önünü açan gelişmelerden bazılarıdır. Bu şekilde Bosna’nın elit ve eğitim kesimi oluşturacak olan Viyana Okul/lu  (Bečka škola) tabiri  ortaya çıkmaya başlamıştır. Avusturya’da eğitim alan Müslümanlar aynı zamanda Avusturya-Macaristan İmparatorluğunda İslam’ın kurumsallaşmasında büyük pay sahibi oldular. Nihayetinde imparatorluk 1912 yılında İslam Kanunu’nu (Islam Gesetz) çıkartmış ve 1971 yılında kurulan Avusturya İslam Diyanet İşleri Başkanlığı’nın (İGGiÖ) kurulmasının hukuki ve tarihi dayanak noktalarından birini oluşturmuştur.

Osmanlı, Tanzimat ile Avrupa tarzı eğitim modelini Bosna-Hersek’e getirirken, daha sonraki süreçte eğitim bir üst aşamada modernleşmesi Avusturya-Macaristan İmparatorluğu eliyle devam etmiştir. Osmanlı Devleti zor dönemlerine rağmen Bosna-Hersek’i ihmal etmemiş, Avrupa’nın modern teknik imkânlarını ve gelişmelerini Bosna’ya taşımıştır. Avrupa ortasında büyük bir imparatorluk olan Habsburglar ise eğitim alanın modernleşme hususunda Bosna’ya büyük katkılar sağladığı söylenebilir.

Özetle Avusturya eğitim sisteminin en önemli hamlesi, Almanlaştırma politikası idi. Okullarda Almancanın zorunlu olması, tüm Hıristiyan camiası için ortak dil olan Latince’nin en fazla ders saatine sahip bir ders olmasını bunu en önemli göstergelerinden biridir. Habsburglar, Hırvat ve Müslüman Boşnakların büyük çoğunluğunu imparatorluğa bütünleştirme konusunda başarılı iken, genelde ayrılıkçı bir yöntem izleyen ve Sırp Krallığının etkisinde kalan Bosnalı Sırpları ise bütünleştirme konusunda çok başarılı olamamıştır.

Kaynakça:

Kitaplar:

• Ak, E. (2010), Tanzimat’ın Bosna-Hersek’te Uygulanması ve Neticeleri (1839-1875),  Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, İstanbul
• Babuna, A. (2000), Bir Ulusun Doğuşu, Geçmişten Günümüze Boşnaklar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Begić, A. (2018), Oblici Discipliniranja u Školama u Bosni i Hercegovini u Vrijeme AustroUgarske (1878-1918) (Avusturya Macaristan Dönemi Okullarda Disiplin Biçimleri), Saraybosna Üniversitesi
• Engelbrech, H. (1988) Geschichte des österreichischen Bildungswesens. Erziehung und Unterricht auf dem Boden Österreichs ( Avusturya Eğitim Tarihi, Avusturya Topraklarında Eğitim ve Okul )in:  Bände 3-5. Wien : Österreichischer Bundesverlag 1984-1988, Wien.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi (2001), Topkapı Sarayı Bağdat 307 Yazmasının Transkiriyonu-dizini, 5. Yay. Haz. Yücel Dağlı, Sayit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, (2001)
• Furat, A. Z. (2013),  Gayr-i Müslim İdare Altında  Müslümanların Din Eğitimi, Avusturya-Macaristan Dönemi Bosna 1878-1918),  İdil Yayıncılık, İstanbul.
• Gölen, Z. (2010), Tanzimat Döneminde Bosna Hersek, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Haselsteiner, H.  (1996),  Bosnien-Hercegovina: Orientkrise und Südslavische Frage. (Bosna-Hersek, Şark Krizi ve Güney Slav Sorunu) Wien und Weimar: Verlag.
• Heuberger, V.  (2009), Benjamin von Kallay  und seine Rolle für BiH (Benjamin von Kallay ve Bosna-Hersek‘teki Rolü), in : Brückenschläge´“ Bosnische Islam“ für Europa, Stuttgart-Hohenheim, 20-22.11,2009, Akademie der Diözese-Rottenburg-Stuttgart,
• İstek, G. (2020),Avusturya ve Osmanlı Eğitim Sistemi Mukayesesi (1774-1824), Beyan Yayınları, İstanbul
• Kaya, F. (2008), Çağdaş Boşnak Edebiyatı Antolojisi ,İstanbul
• Karagülle, D. (2019), Bosna-Hersek’te Eğitim (1751-1905), Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Kasumović, İ. (1999), Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave (Osmanlı Devleti Döneminde Bosna Eyaletinde Eğitim),  Mostar
• Klaus E. (2006),  Zum Beispiel Österreich. Kulturmacht, Wirtschaftskraft, Identität,    (Avusturya Örneğinde Kültürel, Ekonomik Güç, ve Kimlik) Böhlau Verlag, Wien.
• Kusber, J. (2004) Eliten- und Volksbildung im Zarenreich während des 18. und in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts (18. ve 19. Yüzyılın ilk yarısında Elitlerin ve Halkların Eğitimi) Studien zu Diskurs, Gesetzgebung und Umsetzung. Franz Steiner Verlag,, Stuttgart.
• Malcolm, N. (1999), Bosna, İstanbul.
• Nuhanovic, J. (2009), Annexion von Bosnien und Herzegowina zur Zeit der Österreich-Ungarischen Monarchie“ – eine kulturgeschichtliche Studie  (Avusturya Macaristan İmparatorluğu Döneminde Bosna-Hersek’in İlhakı – Kültürtarihi Araştırması, Yüksek Lisans tezi, Univesität Wien
• Papić, M. (1972), Školstvo u bosni i Hercegovini za Vrijeme Austro-ugarska Okupacije 1878-1918,  (Avusturya-Macaristan İşgali Döneminde Bosna-Hersek’te Eğitim 1878-1918, Sarajevo.
• Schmid, F. (1914), Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Oesterreich-Ungarns (Avusturya-Macaristan Yönetiminde Bosna-Hersek), Leipzig.
• Seyhan, S., Temiztürk, H., & Dizdar, S. (2016), Osmanlı Dönemi Bosna Basın Tarihi Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Tekeli, İ & İlkin, S. (1993) Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara.
• Yılmazata, M. (2012), Savaşa Giden Yol, 1908 Bosna Hersek’in İlhak, Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul.

Articles:

• Bećirbegović, M. (1974), Prosvjetni objekti islamske arhitekture u Bosni i Hercegovini (Bosna-Hersek’te İslam Mimarisinin Eğitim Kurumları), in: Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (20—21): S. 223—364.
• Juzbašić,  D. (2002), Die Sprachpolitik der österreichischen-ungarischen Verwaltung und die nationale Verhältnisse in Bosnien-Herzegowina, 1878-1918, (Avusturya-Macaristan Yönetiminin Dil Politikası ve Bosna-Hersek’teki Ulusal Durum, 1878-1918) in: Südost-Forschungen 61-62/2002, S. 235-272.
• Memić, N.(2016),‘Po Diplomu u ‘Bečku školu’ (Viyana Okulu’ndan Mezun Olduktan Sonra), Deutsche Welle, 31.Juli, available from <https://www.dw.com/bs/po-diplomu-u-be%C4%8Dku-%C5%A1kolu/a-19431446> (31.07.2016).
• Öcal, M.  (1988), Amin Alayı : Türkiye Diyanet Ansiklopedisi, Cilt 3. TDK, Ankara

Report, Law and Yeerbooks:

• Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina  für die Jahre 1906,  (1906 yılıma ait Bosna-Hersek Yönetimine İlişkin Rapor), K.u.K Gemeinsames Finanzministerium, Aus der K.u.K Hof- und Staatsdruckerei, Wien.
• Landesregierung für Bosnien und Hercegovina vom 25. Oktober 1908, Z.179.477/I., betreffend die Reorganisation der staatlichen höheren Mädchenschulen in Bosnien und Hercegovina‘ Gesetz- und verordnungsblatta für Bosnien und die Hercegovina, Jahrgang 190 (Bosna ve Hersek’teki devlet yüksek kız okullarının yeniden düzenlenmesine ilişkin 25 Ekim 1908 tarihli Bosna Hersek Devlet Hükümeti, Z.179.477/I., Bosna ve Hersek kanun ve yönetmelik gazetesi, yıl 1908
• Organizations-status für die Scheriatsrichter-Schule in Sarajevo, Gesetz und Verordnungsblatt für Bosnien und die Hercegovina 1887 (Saraybosna Şeriat Hâkimleri Okulunun teşkilat statüsü, Bosna-Hersek 1887 tarihli Kanun ve Nizamname Gazetesi).
• Reichsvolksschulgesetz 1869, liberale Neuordnung des elementaren Schulwesens, beschlossen am 14. 5. 1869 (İlkokul Sisteminin liberal olarak yeniden düzenlenmesi olan Reichsvolksschulgesetz 1869, 14 Mayıs 1869 tarihli kanunu.
• Sammlung der für Bosnien und Hercegovina Erlassenen Gesetze, Verordnungen und Normalweisungen (1878-1880) (Bosna ve Hersek için çıkarılan kanun, tüzük ve standart düzenlemelerinin derlemesi (1878-1880).
• Verleihung der Landesregiereung in Sarajevo vom 26.August 1879, nr. 16887, betreffend die Errichtung von zwei Lehrcursen in Sarajevo zur Erlernung des Lesens und Schreibens in der Landesprache mit lateinischen Schriftzeichnen’, Sammung der für Bosnien und die Hercegovina Erlassene Gesetze, Verordnungen und Normalweisungen (1878-1880) (Saraybosna’daki devlet hükümeti tarafından 26 Ağustos 1879’da verilen, 16887 no‘lu., Saraybosna’da Latin harfleriyle ulusal dilde okuma ve yazmayı öğrenmek için iki öğretim kursu kurulması ile ilgili, Bosna ve Hersek için çıkarılan kanun, yönetmelik ve standart talimatların derlemesi (1878-1880).
• Verordnung der Landesregierung für Bosnien und Hercegovina  vom 9. August 1889, Z. 47567/I. Betreffend die Einführung der altarabischen Sprache am Obergymnasium in Sarajevo (9 Ağustos 1889, Z. 47567/I. Bosna Hersek Devlet Hükümeti Kararnamesi. Saraybosna’daki lisede eski Arap dilinin tanıtımı hakkında)
• Verordnung der Landesregierung für Bosnien und der Hercegovina  vom 30. April 1884, Zahl 8593/I., womit die Staatgiltigkeit den vom Obergymnasium  in Sarajevo ausgestellten  Semestral- und Maturitäts-Zeugnissen in Kroatien und Slavonien ertheilt wird (Bosna-Hersek Eyalet Hükümetinin 30 Nisan 1884 tarih ve 8593/I sayılı kararnamesi ile, Hırvatistan ve Slavonya’da Saraybosna’daki Obergymnasium tarafından verilen dönem ve bakalorya sertifikalarının devlet geçerliliği verilmesi).
• https://alex.onb.ac.at/sachlichegliederung.htm ve  https://alex.onb.ac.at/cgi-content/alex-day?aid=vdi (Avusturya Milli Kütüphanesi, Tarihi ve Hukuki Kanun Metinleri Online Erişim Platformu)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri  (BOA, Y. PRK. UM. 36/78 1314 Ş. 24)

[1] Uluslararası Saraybosna Üniversitesi (IUS), Ekonomi ve Yönetim Bilmleri Fakültesi Dekanı

Prof. Dr. Emel Topcu

Prof. Dr. Emel Topçu Uluslararası Saraybosna Üniversitesi`nde İşletme ve Yönetim Fakültesi dekanıdır ve Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler dersleri vermektedir.

Akademik olarak liderlik, kadın çalışmaları, Göç ve Çok kültürlülük konularına odaklanmıştır. Hindistan, ABD, Almanya, Bosna-Hersek ve Türkiye`de uzun süreli yaşayıp akademik çalışmalar yapmanın yanında göçmenlik ve çok kültürlülük konusunu kendi özel hayatında da tecrübe etmiş ve hayatını toplumlardaki kırılgan grupların eşit haklara sahip olması için çalışmalara adamıştır. 

[2] Mostar Yunus Emre Enstitüsü Müdürü, Uluslararası Saraybosna Üniversitesi (IUS) Doktora Öğrencisi,

Yunus DİLBER

1983 yılında Trabzon’da doğdu. İlkokul ve lise eğitimini İstanbul’da tamamladı. 2012 yılında Viyana Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun oldu ve aynı üniversitede ‘Uluslararı Yönetimin ve Kurumlarının Bosna Hersek Savaşı Sonrası Devlet Yapılanmasıda Önemi’ konu ile yüksek lisansını tamamladı.  Uluslararası Saraybosna Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde ‘Türkiye ve Almanya’nın, Yunus Emre Enstitüsü ve Goethe Enstitüsü Örneklerinde Bosna-Hersek’te Uyguladıkları Dil Politikalarının Mukayesesi’ üzerine doktorasına devam etmektedir.2014 yılında itibaren Yunus Emre Enstitüsü Mostar müdürlüğü görevini yapmaktadır.

Avusturya Tarihi, Osmanlı-Avusturya İlişkileri, Türkiyenin Balkan Politikası, Balkan Tarihi, Bosna-Hersek Türkiye İlişkileri, Balkan ve Bosna Hersek Tarihi,  Kültürü ve Siyasi Gelişmeler, Türk Dış Politikası, Kültürel Diplomasi ve Dil Politikaları üzerine araştırmalar yapmakta ve bu konular ile alakalı muhtelif yazıları bulunmaktadır. Evli ve 2 çocuk babasıdır. Almanca, İngilizce ve Boşnakça/Sırpça/Hırvatça bilmektedir. yunusdilber@yahoo.com