Bosna Hersek Maarifinin Tarihi Süreci

Dönem (1486-1914)[1]

Prof.Dr. Emel Topçu[2]– Yunus Dilber[3]

ÖZET

Bu makalenin amaca, Bosna-Hersek’teki eğitim sisteminin, Osmanlı Devleti son dönemi ile Avusturya Macaristan İmparatorluğu dönemi geçiş sürecini kapsayan dönemlerinin  eğitim ile ilgili kanunlarını, mali düzenlemeleri, öğrenci sayılarını, inşa edilen eğitim kurumlarını, somut bilgi ve belgeler ışığında mukayese etmektir. 

Bosna eğitim kurumlarının şekillenmesinde, 415 yıllık (1463-1878) Osmanlı Devleti ve sonrasında 36 yıllık (1878-1914) Avusturya-Macaristan İmparatorluğu dönemleri büyük ölçüde tesirleri olmuştur. Bu etkileşim ve geçiş süreci, Bosna Hersek’te kendisine özgü bir eğitim kültürü ve kurumlarının oluşmasına zemin hazırlamıştır. 1839’deki Tanzimat Fermanı’ndan sonra, Osmanlı Devleti’nde olduğu gibi Bosna’da da birçok eğitim kurumu Avrupa modeline göre yeniden şekillendirilmiştir.  Bosna Hersek, fetihler sonucunda bir serhat coğrafyası konumuna geçmesi, 1718 Pasarofça Antlaşması ile Avusturya Krallığı ile sınırdaş olması ve sonra Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ile imzalanan 1878 Berlin Antlaşması ile  Osmanlı’dan ayrılarak  en nihayetinde Avrupa kültürüne daha yakın bir konumda kendine yer bulmuştur. Bu yakınlaşma Avusturya-Macaristan İmparatorluğu döneminde daha da hızlanmış ve özellikle de yeni eğitim  kurumlarının oluşmasına zemin hazırlamıştır.

Eğitim kurumlarına yeni uygulamalar getiren Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, çıkardığı kanun ve yönetmelikler ile bu yapıları bünyesine entegre etmeye çalışmıştır.  Bu entegrasyon sürecinin sonunda Bosna Hersek’in elit kesimini oluşturacak olan ve Viyana’daki yüksek eğitim kurumlarından mezun olanlar için kullanılacak olan  ‘Bečka škola’ Viyana okulu tabiri ortaya çıkacaktır ve bu eğitimli kesim iki ülke ve kültür arasında birçok alandaki etkileşime ön ayak olacaktır. Bu dönem ise, eğitim kurumlarının dönüşümünde önemli bir paya sahip olan bir tarihi süreç olacaktır.

Anahtar Kelimeler:  Osmanlı Devleti, Tanzimat Fermanı, Moderleşme, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Bosna-Hersek

Giriş

Osmanlı’da  Tanzimat Fermanı ile beraber bütün alanlarda modernleşme başlamıştır. Daha öncesinde askeri eğitim veren okullar 1770’li yıllarda Avrupai eğitime başlasa da, bu eğitim modelinin tüm ülkeye yayılması ancak 1839’da Tanzimat Fermanı sonrasında olabilmiştir. Tanzimat’ın İstanbul’da ilanından sonra uygulamalar merkezden başlayarak imparatorluğun en ücra köşelerine kadar yayılmış. Bu okullaşma süreci ile beraber okul ve öğrenci sayıları ile alakalı istitistiki bilgiler de ortaya çıkmış. Bugüne kadar yapılan araştırmalarda Bosna Hersek’teki öğrenci sayıları ile alakalı Osmanlı ve Avusturya kaynaklarını referans gösteren  kitaplarda ve makalelerde çok farklı bilgiler yer almıştır. Bu farklı sayıların ortaya çıkma sebeplerinden en başta geleni Osmanlı son döneminde yedi sancaktan oluşan Bosna Hersek’in, Berlin Antlaşması ile bugünkü Sancak bölgesi hariç altı sancakın Avusturya-Macaristan İmparatorluğuna verilmesi ile idari yapıdaki değişiklik ve eski-yeni dönem Bosna haritasının tam manasıyla yüzölçümü bakımında birbirine eş değer olmamasıdır. Bir diğer sebep ise Bosna Hersek’teki eğitimdeki modernleşmenin Osmanlı döneminden ziyade Avusturya-Macaristan imparatorluğu döneminde başladığı iddiasıdır. Öyle ki bu tezin güçlendirilmesi amacıyla Osmanlı dönemi eğitim sistemi ile ilgili birçok bilginin eksik olduğu belirtilmiş ve ayrıca söz konusu süreçte istatistiklerin tutulmadığı ileri sürülmüştür

Bu dönem ile alakalı başta Türkçe, Almanca, Boşnakça ve İngilizce olmak üzere birçok akademik ve akademik olmayan yayınlar yapılmıştır. Türkçedeki kaynaklar, genellikle Osmanlı tarihçileri ve 2000 yıllardan sonra Bosna-Hersek’te açılan Türk Dili ve Edebiyatı bölümlerine, Türkçe öğretmeni ve edebiyatçı olarak gelen akademisyenlerin yayınlarından oluşmaktadır. Bu bağlamda 1928 yılında Latin harflarine geçilmesiyle Osmanlı Türkçesi metinlerine ulaşmakta zorluk çeken akademisyenler 10-15 sene öncesine nazaran daha gelişmiş imkanlara sahip olsalar da yeni araştırmalar yapmakta zorluklar yaşayabilmektedir. Fakat buna karşın Almanca bilen akademisyenler, dönemin istatistiklerine ve yayınlarına alfabe engeli ile karşılaşmadan incelemek istedikleri bilgi ve evraka daha rahat ulaşabilmekte ve bununla beraber daha fazla sayıda yayınlar yapabilmektedir.

Osmanlı dönemi Bosna-Hersek’e ait önemli kaynaklar, yıllık istatistiklerin tutulduğu salnameler, kanunnâmeler, vakıfnâmeler ve fermanlardır. Osmanlı dönemi Bosna Hersek’teki öğrenci sayıları ile alakalı araştırmalardan Türkçe yayımlanan Zafer Gölen’in Tanzimat Döneminde Bosna Hersek (2010), Emina Ak’ın Tanzimat’ın Bosna Hersek’te Uygulanması ve Neticeleri (1839-1875) adlı doktora tezi, Dahiye Karagülle’ninBosna-Hersek’te Eğitim (1751-1905) adlı yüksek lisans tezi, Boşnakça dilinde ise Mitar Papić 1972 yılında yazdığı Školstvo u bosni i Hercegovini za Vrijeme Austro-ugarska okupacije 1878-1918 (1878-1918 Avusturya Macaristan Döneminde Eğitim)ve ünlü Bosnalı tarihçilerinden olan İsmet Kasumović’in 1999 yılında yazdığı  ‘Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave (Osmanlı Yönetimi Döneminde Bosna Eyaletinde Okullaşma ve Eğitim) adlı kitabı önemli kaynaklardan bazılarıdır.

Avusturya kaynakları, kitap, rapor ve yıllıklar bakımında araştırmacılar açısından zengin seçenekler sunmaktadır. 1901 yılında Carl Hinträger’in Volksschulhäuser in Oesterreich-Ungarn, Bosnien und der Hercegovina (Avusturya Macaristan İlkokul Binaları: Bosna Hersek), sonrasında Ferdinand Schmid’in 1914 yılında yazdığı  Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Oesterreich-Ungarns (Avusturya-Macaristan Yönetimi altında Bosna ve Hersek), ve o dönemin imparatorluk Bosna yönetimi olarak teşekkül edilen olan k.und k. Gemeinsame Finanzministerium (İmparatorluk Ortak Maliyeti Bakanlığı) tarafından imparatorluk yayınevi tarafından 1906 yılında çıkartılan  Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina  für die Jahre 1906 (1906 yılına dair Bosna Hersek Yönetimi Üzerine Rapor) adlı çalışmalar birincil Almanca kaynaklar olarak sayılabilir. 2007 yılında Chicago Üniversitesinden tarihçi Robin Okey’in Taming Balkan  Nationalism, The Habsburg ‘Civilisation Mission’ in Bosnia, 1878-1914, (Balkan Milliyetçiliğinin Evcilleştirilmesi: Habsburgların 1878-1914 yıllarında Bosna Hersek’teki ‘Medeniyet Misyonu’) adlı çalışması ingilizce önemli kaynaklardan biri sayılabilir.

Osmanlı Devleti ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, kendi eğitim sisteminin ve dilini yönettiği ülkenin okullarında öğretilmesini hedeflemiştir. Avusturya-Macaristan İmparatorluğunun, 1894 yılındaki Okul Reformu’da kadar 16 yıl boyunca büyük değişiklikler yapmadan, yeni modeller geliştirebilmek ve dengeleri de çok değiştirmemek adına Osmanlı eğitim modelini belli bir süre devam ettirmiştir. Bu bakımdan bu çalışma, ilkokullar ve liselerin, öğrenci sayıları, eğitim müfredatları,  okullardaki yabancı dil öğretimi, yeni açılan öğretmen okulları, ticaret liseleri, dini okullar, sabah okulları, söz konusun okullarının finansmanları ve uygulanan eğitim politikalarının mukayesesini hedeflemektedir.

Tarihî Arkaplan

12. yüzyılın sonunda kurulan Bosna Krallığı dönemine kadar, Slav milletlerden biri olarak kabul edilen Bosnalılar, Roma İmparatorluğu sınırları içerisinde yaşamışlardır. Osmanlı Devleti, 1463 yılında Bosna Krallığını yıkıp Bosna’yı fethetmesiyle kendi eğitim sistemini uygulamaya başlamıştır. Mektepler, tekkeler ve medreseler ve bunların etrafında şekillenen kütüphaneler Bosna’da Osmanlı eğitim kurumlarının temel kurumları olmuştur. Osmanlı dönemi Bosna’da açılan ilk eğitim kurumu Saraybosna’da 1452 yılında bugünkü Avusturya Arşidükü Franz Ferdinand’ın suikasta uğradığı Latin Köprüsüne yakın bölgedeki Have Haşeci Hatun Mescidi’nin (Mesdžid Have Haseći hatun) yanındaki mektep olarak kabul edilmektedir (Kasumović, 1999, s.77 ). Yaklaşık 2 asır sonra, Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde, 1660 yılında Saraybosna’da 180 civarında okul olduğundan bahsetmektedir (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, S.225)

Bütün imparatorluklarda olduğu gibi, Osmanlı da modernleşme sürecini takip ederek idari ve askeri alanda düzenlemeler yürürlüğe koymuştur. Bu sebeple, Osmanlıdaki modernleşme süreninin 1839 yılındaki Tanzimat Fermanı ile başladığı kabul edilmektedir. Tanzimat Fermanında somut olarak eğitim ile alakalı modernleşmelerden bahsedilmemektedir. Fakat Tanzimat’ın ilanından altı yıl sonra 1845’de Meclis-i Maârif Muvakkat oluşturulmuş ve bu kurum 3 aşamalı yeni bir eğitim modeli yürürlüğe koymuştur.  İlk derecedeki okullar sıbyan mektepleri, ikinci derece okullar rüşdiyeler ve daha yüksek eğitim kurumları ise Dârü’l-Fünûn olarak adlandırılmıştır. 1857 yılında ise Mekâtib-i Umûmiye Nezareti kurumu tahsis edilmiş ve okullar bu nezaretin sorumluluğuna verilmiştir.

1856 yılındaki Islahat Fermanı da, Gayr-i Müslimlere kendi okullarını açma imkanını sunmuştur. Yeni açılan rüşdiyelerde Müslüman ve Gayr-i Müslim öğrenciler aynı eğitim kurumlarında Türkçe dilinde eğitim almaya başlamışlardır. Temmuz 1863 – Kasım 1864 tarihleri arasında Osmanlı tarafından Bosna’ya Tanzimat uygulamalarını denetlemek için görevlendirilen Müfettiş Ahmet Cevdet Paşa, eğitim alanındaki sıkıntıları yakından gözlemlemiş ve devlete rapor etmiştir. 1869 yılında Maârif-I Umûmiye Nizâmnâmesi ile de okullar Fransız modeline örnek alınarak, devlet ve özel okullar olarak iki kategoriye ayrılmıştır (Gölen, 2010, s.181-182, Karagülle, 2019, s.17, s.52). Bosna meclisinde tartışılan konularında başında, düzenlemelerden sonra Bosna’da kurulan Maarif müdürlükleri, yeni açılacak okullar ve düzenlemeler tartışılan konular arasında olmuştur. Devlet, sadece Müslümanlar için yeni yapılacak okulların inşaatları için değil Gayr-i Müslimlerin okulları içinde bütçeler çıkarmıştır (Gölen, 2010, s.185).

Diğer taraftan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu döneminde ise modern manada eğitimin kurumlarının oluşması 1743-1780 yılları arasında kraliçe Maria Theresia ve imparator I. Franz döneminde olmuştur (Klaus, 2006, s. 115). Daha sonraki süreçte ise Theresia’nın oğlu olan ve 1765-1790 yılları arasında devleti idare eden II. Josef döneminde de ilkokul, ortaokul ve yüksek okul diye eğitim kurumları üçe ayrılmıştır (Kusber, 2004, s. 183).

Avrupadaki 1848 Devrimleri, bütün kıta ülkelerini etkilediği gibi Habsburgluları da etkilemiş ve eğitim alanları dahil bir çok alanda reformların yapılmasına neden olmuştur. Devrimin yılı dolmadan Ministerium des öffentlichen Unterrichts (Eğitim Bakanlığı) 1848 yılında kurulmuştur. 1869 yılında ise Reichsvolksschulgesetz (Krallık İlkokul Kanunu) çıkarılmış ve krallığa bağlı bütün ülkelerde uygulanmaya başlanmıştır. Yeni çıkarılan kanuna göre kiliseler eğitim işlerinden el çektirilerek ilkokullar 6’dan 8 yıla çıkarılmış ve bütün eğitim ile ilgili işler devlet kontrolüne alınarak kız çocuklarının da ortaokullarda eğitimlerine devam etmelerine imkân sağlanmıştır. Kanunda, ilkokullarda öğretilecek dersler din, dil, matematik, yazma, geometri, doğa ve tarih olarak belirlenmiştir. Kız çocukları için ise ilk defa lise seviyesinde 1868 yılında Almanca dillerin konuşulduğu ülkeler arasında ‘gymnasiale Mädchenschule’ (Kız Lisesi) açılmıştır (Prasser, 2016, S. 164).

[1] Bu makale 2022 yılında Uluslararası Saraybosna Üniversitesi tarafından yayınlanan ‘The Western Balkans Cooperation, Geopolitics and Economic Transitions and Relations (Edt.Mulalic, M., Topcu E., & Muhasilovic, J. P. p. 356-370)‘ adlı kitapta ingilizce olarak yayınlanan ‘Modernization of Education System in Bosnia and Hercegovina (1484 1914)’  adlı makalenin genişletilmiş versiyonudur.

[2] Uluslararası Saraybosna Üniversitesi (IUS), Ekonomi ve Yönetim Bilmleri Fakültesi Dekanı

Prof. Dr. Emel Topcu

Prof. Dr. Emel Topçu Uluslararası Saraybosna Üniversitesi`nde İşletme ve Yönetim Fakültesi dekanıdır ve Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler dersleri vermektedir.

Akademik olarak liderlik, kadın çalışmaları, Göç ve Çok kültürlülük konularına odaklanmıştır. Hindistan, ABD, Almanya, Bosna-Hersek ve Türkiye`de uzun süreli yaşayıp akademik çalışmalar yapmanın yanında göçmenlik ve çok kültürlülük konusunu kendi özel hayatında da tecrübe etmiş ve hayatını toplumlardaki kırılgan grupların eşit haklara sahip olması için çalışmalara adamıştır. 

[3] Mostar Yunus Emre Enstitüsü Müdürü, Uluslararası Saraybosna Üniversitesi (IUS) Doktora Öğrencisi,

Yunus DİLBER

1983 yılında Trabzon’da doğdu. İlkokul ve lise eğitimini İstanbul’da tamamladı. 2012 yılında Viyana Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun oldu ve aynı üniversitede ‘Uluslararı Yönetimin ve Kurumlarının Bosna Hersek Savaşı Sonrası Devlet Yapılanmasıda Önemi’ konu ile yüksek lisansını tamamladı.  Uluslararası Saraybosna Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde ‘Türkiye ve Almanya’nın, Yunus Emre Enstitüsü ve Goethe Enstitüsü Örneklerinde Bosna-Hersek’te Uyguladıkları Dil Politikalarının Mukayesesi’ üzerine doktorasına devam etmektedir.2014 yılında itibaren Yunus Emre Enstitüsü Mostar müdürlüğü görevini yapmaktadır.

Avusturya Tarihi, Osmanlı-Avusturya İlişkileri, Türkiyenin Balkan Politikası, Balkan Tarihi, Bosna-Hersek Türkiye İlişkileri, Balkan ve Bosna Hersek Tarihi,  Kültürü ve Siyasi Gelişmeler, Türk Dış Politikası, Kültürel Diplomasi ve Dil Politikaları üzerine araştırmalar yapmakta ve bu konular ile alakalı muhtelif yazıları bulunmaktadır. Evli ve 2 çocuk babasıdır. Almanca, İngilizce ve Boşnakça/Sırpça/Hırvatça bilmektedir. yunusdilber@yahoo.com