Adalet ve Merhamet Eğitimi

Bir toplumda eğitimin nasıl olması gerektiğine ilişkin cevabı, o toplumun benimsemiş olduğu veya ağırlıklı olarak uyguladığı eğitim felsefesi verir. Bireylerin, psiko-sosyal açıdan sağlıklı bir şekilde gelişmeleri ve yaşadıkları çevreye uyum sağlayabilmeleri için onlarla olan olumlu sosyal etkileşim oldukça önemlidir. Sosyal bir varlık olan insanın diğer insanlarla ilişkilerinde iletişim becerileri önemli rol oynar. Etkili bir iletişim becerisine sahip olan birey hem kendisine hem de çevresine kolay bir şekilde uyum sağlayabilir.

İnsanlığın ortak değeri adalet, merhamet ve ahlaktır. Adalet ve merhamettin yoksun toplum ve devletler yok olmuşlardır. Aristoteles, “Ne güneşin doğuşu, ne de güneşin batışı adaletin tecellisi kadar hayranlık vericidir” der. İnsanlığın, adaletin dili ortaktır. Bu ortak dil, insanı ve hukuki değerler olmadan medeniyetleri inşa etmenin mümkün olmayacağı bilinmektedir. Merhamet ve adaletin ilk verileceği yer hiç şüphesiz başlangıçta aile ocağı ve daha sonra okullardır. Bu iki kavram ferdin benliğinde belirgin bir şekilde yer etmelidir. Merhamet ve adalet eğitimi hayatın her safhasında verilmelidir. Özellikle ortaöğretimde “merhamet ve adalet” veya “adalet ve merhamet” isminde bir dersi müfredata konularak okullarda okutulmalıdır.

ÖNDER (İmam-Hatipliler Derneği)’in bu yıl Aksaray’da yaptığı 18.Kurultay’ın teması adalet ve merhametti. Demek ki toplumda bir adalet ve merhamet sorunu olduğundan dolayı böyle bir tema seçilmişti. Yerinde ve önemli iki kavramımız adalet ve merhamet. Bendenizde ÖNDER’in toplantısında “Eğitimde Adalet ve Merhametin Yeri” başlıklı bir tebliği sundum.

Eğitim ailede başlar

Adalet duygusu ve davranışı merhametli olmayı da gerektirir. Eşit muamele bazen adil olmayabilir. Hz. Mevlana’nın işaret ettiği gibi, “çiçeğe su vermek” adaleti temsil ederken, “dikene su vermek” adaleti temsil etmez. Halbuki neticede her ikisine de su verilmektedir. Ancak birisi su verince zararlı hale gelmekte diğeri faydalı olmaktadır. Ailede başlayarak, okulda, sokakta ve toplumsal tüm kurumlarda adaleti tesis etmenin en önemli yolu merhametten geçer. Merhameti olmayın adaleti, adeta adaleti olmayanında merhameti olmaz. Adalet bireysel düşünülemez, toplumsaldır, hatta evrenseldir. Bireysele inerse işin içine duygular ve de önyargılar girer. Adalet herkes için objektif olmalıdır. Merhamet ise adalet kavramının içinde olsa da tek başına adaleti sağlaması mümkün değildir. Merhamet çok değerlidir ama akıl, mantık ve bilinç olmadan duygulara yenik düşebilir ve adaleti zayıflatabilir. Merhamet, canlı olan her şeye değer vermektir, onu algılamak, bazen onun gibi hissedebilmek ve empati kurmaktır. Çok hassas bir noktadır. Eğer içinizde merhamet yok ise insan olmaya daha çok yolunuz var demektir. Çünkü insan olma basamaklarında merhamet en temel basamaklardan biridir ve sevgiyi de içinde barındırır.

Eğitim ve öğretimde merhamet ve adalet kavramları doğru ve düzgün bir şekilde öğrencileri öğretilirse, gelecek nesil oluşturacağı dünyaya düzgün bir yerden bakmış olur. Adalet ve merhamet ikiz kardeş gibidir. Adaletsiz ve merhametsiz ve sevgisiz bir eğitim düşünmek mümkün değildir. Adalet ve merhamet dili eğitimde iyi bir şekilde öğrencilere kazandırılmalıdır.

Adalet Nedir?

Adalet; doğru, dürüst, dengeli anlamlarına gelen a-d-l kökünden gelen Arapça bir sözcüktür. Adalet; bir toplumda, değerlerin, ilkelerin, ideallerin, erdemlerin cisimlerin somutlaşmış, hayata geçirilmiş olması durumudur. Herkesin hak ettiği ödül ya da cezayla karşı karşıya gelmesi hâlidir. Adalet aynı zamanda bir vicdan meselesidir. Vicdan kişiyi kendinin ve diğer insanların davranışları hakkında bir yargıda bulunmaya iter. Nizamülmülk, Siyasetname’sinde şöyle der: “Bir melik, inkâr ve küfürle (imansızlık ve kâfirlikle) ayakta kalır; fakat adaletsizlikle (zulümle) ayakta kalamaz”. Aynı şekilde “Adalet mülkün temelidir” sözü de yönetimde adaletin gerekli olduğu esasını gün yüzüne dökmektedir. Bu nedenledir ki adalet ve hakkaniyet toplumun en temel ihtiyaçlarından biridir. Adalet devletin dinidir adeta.

Eğitimde adaletten söz edildiğinde, en önemli şeylerden biri, toplumdaki herkese veya bütün sınıflara eğitim hizmetinden faydalanma noktasında eşit muamele göstermektir. Adaleti hayata geçirme noktasında zaman zaman pozitif ayrımcılığa başvurmakta yarar olabilir. Eğitimde adalet konusunun bir diğer boyutu ise eğitim kurumlarındaki çalışanların adil muameleler görmesidir.

Okulda Adalet

Yönetimi sırasında adil olmak isteyen bir okul yöneticinden beklenen davranışlar şu şekilde sıralanabilir:

Öğretmenlerle arasındaki iletişim kanallarını sürekli açık tutmalıdır.

Okulla ilgili alınan kararlarda ve okul faaliyetlerinde mümkün olduğunda öğretmenlerin da katılımını sağlamalıdır.

Okuldaki öğretmenlerin performanslarını adil bir şekilde değerlendirerek gerekli ödüllendirmelerde bulunmalıdır.

Öğretmenler arasında kayırmacılık yapmamalıdır.

Öğretmenlerin fikirlerine saygı göstermelidir ve kendisinden farklı görüşte olması nedeniyle öğretmenlerle arasına mesafe koymamalıdır.

Okulda söylentilerin çıkmasına engel olmalı, çıkan söylenti ve dedikodulara ise gerçekler yoluyla engel olmalıdır.

Okul yönetimi süreçlerine öğretmenleri gerektiği kadar katmalıdır.

Ders programları ve ders dağıtımları yapılırken öğretmenlerle birlikte yapmalıdır.

Okulun kurallarını herkes için eşit olarak uygulamalıdır.

Yaptırım gereken durumlarda cezaları kişilere göre farklılaştırmamalıdır.

Fiili ya da sözlü şiddet uygulamamalı, mobbingden kaçınmalıdır.

Sınıfta Adalet

Sınıfta her öğrenciden sorumlu olan öğretmenin sınıfta adaleti sağlayabilmesi için şu davranışları göstermesi beklenebilir:

Tüm öğrencileri için şefkat ve sabır göstermesini bilmelidir.

Öğrencilerin ya da ailelerinin toplumsal statüsüne göre ayrım yapmamalıdır.

Sınıfta ve okulda öğrencinin kendisini rol model alacağını düşünerek davranışlarıyla öğrencilere örnek olmalıdır.

Tanıdığı ya da akrabası olan öğrenciler için farklı uygulamalar sergilememeye dikkat etmelidir.

Adalet kavramı Kur’an-ı Kerim’de esas itibariyle “adele” (‘ADL) ve “kasete” (KST) temel kökleriyle ifade edilmiştir. Kur’an’ın değişik surelerinde yer alan adalet kavramının dinsel ve ahlaki boyutu Mekke’de inen ayetlerde, hukuksal boyutu ise Medine’de inen ayetlerde düzenlenmiştir.

Allah, Kur’an’ı Kerim’de adalet sıfatından yoksun olan kişiyi, dilsiz, aciz ve hiçbir işe yaramayan bir köleye benzetmektedir (Nahl 16/76). Adalet insanların vicdanında yer eden, nesnel bir değerdir. Nitekim Kohlberg’e göre adalet probleminin üç biçimi söz konusudur. Bunlar paylaşımsal (distributive), düzenleyici (commutative) ve düzeltici (corrective) adalet problemleridir. Zira “hakkını aramayan insanların bulunduğu toplumlarda adaletsizlik oranının yükseldiği görülmektedir.” Adalet duygusunun doğuştan gelip gelmediği tartışılmakla birlikte Farabi, adaletin bireylerde sonradan eğitimle kazanılabileceği kanaatindedir. Bu nedenle adalet kadar, adalet eğitimi de önemlidir.